woensdag 20 februari 2008

Ida de Ridder – Fine: Levenslang met Elsschot

Februari 2008 – Waardering: 6,5.

Met interesse heb ik het boek gelezen dat de jongste dochter van Elsschot over haar moeder Fine schreef. (Al eerder schreef zij Willem Elsschot, mijn vader en Willem Elsschot en de piano.) Tal van foto’s, anekdotes en verwijzingen naar fragmenten of hoofdpersonen uit Elsschots werk illustreren het verhaal, dat toch hier en daar een ander licht werpt op de grote Vlaamse schrijver en zijn verhouding tot zijn vrouw en kinderen. Een biografie in de ware zin des woord is het niet geworden, maar misschien juist daardoor zo leesbaar. Een waarschuwing vooraf: enige kennis van het werk van Elsschot is bij het lezen eigenlijk wel vereist. Ook al gaat het boek over Fine, het is slechts interessant als een document over de vrouw van Elsschot.

Voor de samenvatting van het verhaal citeer ik uit de boekrecensie van Biblion en de tekst op de achterflap:

 
Biblion: Er stond Ida De Ridder een beperkt aantal bronnen ter beschikking: de herinneringen van haarzelf en haar broer Jan, enkele brieven van haar moeder en het 'trouwboekje'. Desondanks ontstond een eerlijk, soms ontroerend beeld van de ups en downs in het leven van haar moeder. Hij, nukkig, leefde buitenshuis, zij was zorgzaam en voerde in huis de absolute heerschappij. Op den duur groeiden zij naar elkaar toe. Weer blijkt hoe groot de invloed van het familieleven op Elsschots werk is geweest, zonder dat het autobiografisch werd. Beide ouders stierven binnen hetzelfde etmaal. Dit gaf haar de prachtige openingszin in de pen. Aan het slot van haar relaas schrijft zij met recht: 'Niets in dit boek is verzonnen'. De opgenomen foto's komen uit het privé-archief de schrijfster. Een verantwoording, een bibliografie, noten en een stamboom besluiten dit sympathieke boekje. Een integer geschreven hommage aan de vrouw achter de schrijver. 

 
Achterflap: Er is al veel geschreven over Willem Elsschot, maar zijn vrouw Fine was tot nu toe niet veel meer dan dat: de echtgenote van de beroemde schrijver. Met Fine wordt haar eindelijk de eer bewezen die haar toekomt. Dochter Ida schetst een geestig, eerlijk en ontroerend portret van haar moeder, onder meer aan de hand van enkele nooit eerder gepubliceerde brieven. Ida beschrijft de vroegste jeugd van Fine en diens zestig jaar durende relatie met Elsschot. Ze ziet in haar eigen kinderjaren de liefdevolle vader en altijd bezige, zorgende moeder, in haar meisjesjaren de norse vader en de bazige, vaak naargeestige moeder en na de oorlog een onafscheidelijk echtpaar, letterlijk tot in de dood. Het boek biedt ook weer een andere kijk op Elsschot, en op de figuren ronde de familiekring, van wie velen als personage optreden in zijn boeken.

 
Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2007. Paperback, 159 p., ills., lit. opg.
© JannieTr, maart 2008.

zondag 10 februari 2008

Adriaan van Dis – Nathan Sid

Februari 2008 – Waardering: 7,0.

Via Bookcrossing kreeg ik dit aardige boekje toegestuurd. Binnenkort zal ik het weer op pad sturen. Maar eerst komt het hier even aan de beurt voor een korte beschrijving.
********
In 1978/79 schreef Adriaan van Dis in NRC Handelsblad een eerdere versie van de verhaaltjes die in Nathan Sid verzameld zijn. De eerste druk van dit boekje was niet voor de handel bestemd en verscheen in december 1983. De tweede druk, met tekeningen van Charlotte Mutsaers, in maart 1984.
********
In Nathan Sid komen tal van autobiografische elementen en thema’s aan bod die later in Indische duinen (1994) tot een doorlopend verhaal aaneen gesmeed worden (Sid=Dis). Een verschil is dat dit boekje slechts jeugdherinneringen bevat. En die jeugd ging niet over rozen. Nathan voelt zich een buitenbeentje in de familie: zijn vader, moeder en stiefzusjes zijn in Indië geboren of hebben er langere tijd gewoond. Ze hebben er de oorlog en het Jappenkamp meegemaakt. Hij werd in Nederland geboren, had geen geweldige gezondheid en werd hardhandig opgevoed door zijn vader en bijgelovige moeder. Ondanks dat daar alle reden toe zou kunnen zijn heeft hij daar geen klagelijk of sentimenteel boek over geschreven of zoals de achterflap zegt: Hij heeft zijn pen niet in tranen gedoopt, maar het leven van Nathan Sid met vrolijke bitterheid beschreven. Zo breekt hij met de traditie van klagelijke jeugdervaringen en schrijft zonder sentiment sprankelende verhalen over kinderkwel. Of zoals Renate Rubenstein schrijft: “Nathan Sid is een van de mooiste jeugdbeschrijvingen die ik ken. Prachtig, vlug geschreven in een toon die zowel lakoniek als elegisch is.”
*********
Het boekje is duidelijk bedoeld voor volwassenen, maar heeft een gerafineerde stijl die doet denken aan de manier van spreken van een kind . “Nathan was ziek. Het borrelde in zijn buik. Er kon geen hap meer in, geen wind meer uit. Zijn vel stond zo strak als een strandbal.” Dat maakt het mogelijk om als volwassenen mee te voelen met de grote en kleine drama’s van een kind.


Fragment: “Zijn moeder las hem voor uit Nils Holgersson. Nathan hield niet van die slome op die vogel. Hij hield alleen van Gulliver. Hij was sterk en groot en hij werd nooit gepest (……). Zo wilde Nathan zijn, mooi, zonder sproeten en galbulten.”
**********
Net als in het latere Indische duinen spreekt uit de verhaaltjes geen regelrechte rancune jegens zijn vader of moeder. De beschrijving van zijn gevoelens na het overlijden van zijn vader (hij is dan ongeveer 10) is daar een voorbeeld van: hij voelt zich opgelucht (“nooit meer slaag en veel meer knuffels”), maar hij probeert ook te begrijpen waarom zijn vader zich gedroeg zoals hij deed en hij vraagt zich af hoeveel hij qua karakter op hem lijkt.

 
Fragment: “Nathan had spijt van zijn halve-wees fantasieën. Nu hield hij echt van zijn vader, al was het maar omdat zijn zusters Pa Sid haatten. Ook zou hij hem voortaan verdedigen tegenover zijn vriendjes uit het duin, want die lachten hem vaak uit omdat hij ze als een sergeant toeblafte. Zou hij later ook zo worden? Hoe vaak had zijn moeder niet gezegd dat hij een aardje naar zijn vaartje had? Nathan was driftig en sloeg als Pa Sid alles kapot. Nathan was gulzig, kon zich nooit beheersen, wilde niet sparen en het duurste was hem niet goed genoeg. Nathan moest nu het goede voorbeeld geven. Maar hoe dan, zonder op zijn vader te lijken? Nathan wilde niet verder alleen op de wereld. Het liefst bleef hij klein en kroop hij voor altijd weg onder zijn moeders jurk, waar het was zoals achter zijn gesloten wimpers, een veilige wereld waarin hij niets fout kon doen.” 

 
Amsterdam, Meulenhoff, 1984. Paperback, 73 p., met ills. Van Ch. Mutsaers, 2e dr.
********
© JannieTr, maart 2008.

vrijdag 1 februari 2008

Adriaan van Dis – Indische duinen

Februari 2008 – waardering 7,5.

Samenvatting


Een gezin keert terug uit het oude Indië. Een Japans kamp ligt achter hen, maar Nederland biedt geen vrede. De repatrianten vestigen zich in een koloniehuis in de duinen; een zoon woont geboren: hij is de buitenstaander die in een sfeer van verzwegen leed wordt opgevoed. Zijn vader wil hem harden voor een volgende oorlog. Zesenveertig jaar later ontrafelt de zoon de geheimen en de leugens van zijn familie. (Achterflap)
 
Genre: grotendeels auto-biografische roman.
Thema’s: haat-liefdeverhouding tussen de vader en de zoon, de zoektocht naar de geheime (verzwegen of verdraaide) familiegeschiedenis. Ook spelen mee: familievetes, de overgevoeligheid voor het verschil in huidskleur, naweeën van de oorlog, zoals die beleefd werd in Indië, incestueuze  neigingen en contacten met de geest van gestorven familieleden.
Structuur: Het verhaal begint met een proloog, waarin we de aankomst van de zwangere moeder met haar drie dochters uit een eerder huwelijk en haar nieuwe partner in Nederland meemaken. Echt welkom voelen ze zich niet. Ze krijgen een deel van een huis in de duinen van Bergen toegewezen. De hoofdpersoon moet dan nog geboren worden. De rest van het boek begint met het sterfbed van de middelste zus en eindigt na de begrafenis van de oudste. Dat verhaal wordt chronologisch verteld. Er tussendoor komen de herinneringen van de hoofdpersoon als flash-backs aan hun periode in het huis in de duinen, waar meer repatrianten woonden (vandaar Indische duinen).
Vertelperspectief: De proloog en de epiloog worden verteld vanuit het perspectief van de moeder door een auctoriale verteller. In de epiloog kijkt ze terug op haar leven met de vader van de hoofdpersoon en begrijpt niet waarom de zoon zijn vader haat. De rest van het verhaal wordt in een ik-perspectief verteld door de zoon. Op de plaatsen waar hij achteraf probeert het leven van zijn vader te reconstrueren gebruikt hij het jij-perspectief. Hij was 11 jaar toen zijn vader overleed en hij is met vragen blijven zitten. Door het jij-perspectief te kiezen is het net alsof hij achteraf met zijn vader erover praat.
Taalgebruik en stijl: Af en toe komen Indische woorden en uitdrukkingen terug of verwijzingen naar de Indische manier van uitspreken (lijkt me geschikt om als luister-boek uitgegeven te worden…). De stijl is vooral nuchter en helder. Ondanks de beschrijving van soms best wel heftige gebeurtenissen (sterfbed, ruzies, mishandelingen, oorlog, jappenkamp, etc.) wordt het verhaal nergens op een dramatische of emotionele manier verwoord.

 
Tot slot: De ouders van Adriaan van Dis konden niet met elkaar trouwen (door onduidelijkheden over het al dan niet in leven zijn van de beide partners). Om problemen te voorkomen werd Adriaan voor het gemak Mulder genoemd (naar zijn vader). Deze naam komt o.a. terug in De Wandelaar. Later is hij zijn echte naam, de naam van zijn moeder, weer gaan gebruiken: Van Dis.
In dit grotendeels autobiografische verhaal probeert hij zijn getraumatiseerde vader (en moeder en zussen) te begrijpen. Geboren in Nederland, na de oorlog, wil hij hun verzwegen verhalen en leed horen en begrijpen. Hij voelt zich een buitenstaander. Maar ook een zoon van een vader, die hij haat en toch ook als slachtoffer kan zien. Die hij probeert te begrijpen om daarmee ook zichzelf beter te leren kennen.
Al besteedt hij er niet uitgebreid aandacht aan: het is goed om eens te lezen hoe de repatrianten hier ontvangen en behandeld zijn. Dat had op zijn zachts gezegd wat menselijker gekund….

 
Amsterdam, Meulenhoff, 1996 (18e dr., 1e dr. 1994). Paperback met stofomslag, 317 p.
© JannieTr, februari 2008.

Meer informatie over Adriaan van Dis: http://nl.wikipedia.org/wiki/Adriaan_van_Dis op Wikipedia
en zijn eigen site: http://www.adriaanvandis.nl/