Toine Heijmans - Op zee

Mei 2014 - waardering: 7,5.

Inleiding

Toine Heijmans (1969) is verslaggever en columnist van de Volkskrant. Als romancier debuteerde hij met het succesvolle Op zee, dat werd verfilmd en waarvan meerdere vertalingen verschenen. De Franse vertaling van Op zee werd bekroond met de prestigieuze Prix Médicis étranger, de Franse literaire prijs voor de beste vertaalde roman. Vorige maand kreeg het boek ook nog de Franse Prix Henri-Queffélec, die in het kader van het Festival Livre & Mer (Boek & Zee) werd uitgereikt tijdens het Festival, dat van 18 tot 20 april 2014 werd gehouden in Concarneau.

In januari 2014 verscheen Heijmans’ tweede roman Pristina.

Samenvatting

Een vader neemt zijn zevenjarige dochter mee op een zeiltocht, in twee dagen van Noord- Denemarken naar Nederland. Afgezonderd van de rest van de wereld horen ze meer dan ooit bij elkaar. Totdat er iets gebeurt wat hun leven totaal op zijn kop zet. Op zee is een spannende, wonderschone roman over ouders en kinderen en de angst om alles te verliezen. Over de genadeloos mooie Noordzee. En over een plan dat mislukt. Of toch niet? (Achterflap).

Leeservaring

Een bericht over de tweede Franse prijs die T.H. voor dit boek ontving, trok mijn aandacht. Op zee is al in 2011 verschenen, maar ondanks de eerste Franse prijs en de film die er van gemaakt is, was het boek aan mijn aandacht ontsnapt. Tijd voor een inhaalslag, temeer omdat zijn inmiddels verschenen tweede boek Pristina ook de moeite waard schijnt te zijn. Dus eerst deze maar eens proeven.

Soms is het heel moeilijk een boek te bespreken zonder de plot weg te geven. Dit is er zo een. En zelfs deze mededeling kan al gedeeltelijk een onbevangen lezen te niet doen, heb ik ervaren. Vooraf las ik een enkele recensie, maar dat was al genoeg om het verhaal  vol argwaan te lezen. En dat is jammer, want daarmee gaat een deel van de perfect opgebouwde spanning verloren.

Laten we neutraal beginnen: het is een psychologische roman die zich geheel afspeelt op de zeilboot Ismaël van de ik-figuur ( Donald lezen we later). De andere hoofdpersonen zijn zijn dochter Maria en zijn vrouw Hagar, die we het grootste deel van het boek via zijn ogen leren kennen. Pas op de laatste 20 bladzijden wisselt het perspectief en horen we via Hagar meer over haar man Donald.

Met de chronologie is slim gespeeld: het verhaal begint dreigend, er komt noodweer opzetten, de zeiler dreigt in paniek te raken, maar dat mag hij niet laten gebeuren, want zijn dochter is aan boord. Het hoofdstuk eindigt met "Als je niet meer helder denkt, neemt de zee je mee". Via korte flashbacks lezen we hoeveel moeite het gekost heeft om Hagar ervan te overtuigen dat het goed was voor Maria  om een stukje mee te mogen varen. "Ik wil haar leren dat je ook anders kunt leven. Dat je geen marionet hoeft te zijn als je dat niet wilt. Geen pop aan de touwtjes van anderen, van situaties, van wat aanvaardbaar is of netjes." (Zoals verderop in het verhaal duidelijk wordt, is dat meer zijn eigen reden om de zeiltocht te ondernemen.)

Het weer wordt slechter en tijdens zijn voorbereidingen daarop besluit hij nog even te controleren of Maria nog slaapt, maar... Maria is weg. Dan zijn we pas op pg.38. Het duurt tot pg. 130 voordat het verhaal weer verder gaat. Ondertussen gaan we terug in de tijd naar het moment waarop Donald in de haven van Thyborøn (Denemarken) aankomt, na een zeereis van 3 maanden. Hier zal Maria aan boord komen en zullen ze samen in 48 uur naar Harlingen zeilen.

Dat verhaal wordt weer onderbroken door flashbacks die een nadere uitleg geven over de reden van deze tocht: Donald was vastgelopen op zijn werk en kreeg de mogelijkheid om een sabbatical op te nemen. Hij had enorm genoten van de vrijheid, het avontuur en zich, bijna als een kluizenaar, ver van andere mensen gehouden.

 "Drie maanden lang niets dan mezelf en mijn gedachten en mijn boot en de zee."... "Mijn boot en de zee werden vrienden. Soms had ik het gevoel dat ze onderdeel waren geworden van mezelf"..."Ik ging me hechten aan het alleen zijn. Aan de gesprekken met mezelf en mijn boot"... "De rest van mijn leven raakte uit zicht"... "Het enige dat ik de afgelopen 3 maanden op zee echt gemist had, was de warmte van Maria en van haar moeder. De rest kon me gestolen worden".

Ondertussen is Maria met het vliegtuig naar Denemarken gekomen en heeft hij haar van het vliegveld gehaald en naar de boot gebracht. En dan varen vader en dochter richting Terschelling en hebben een geweldige tijd samen. Tot het noodweer losbarst. En Maria spoorloos is. Hij maakt zich verwijten, begrijpt niet hoe het kan. Hij had met Hagar afgesproken dat hij 48 uur wakker zou blijven, omdat Maria wel eens slaapwandelt. Als hij zijn logboek nakijkt, dat hij elk uur bijhoudt, blijkt hij een uur overgeslagen te hebben. Is hij toch in slaap gevallen? Is het toen gebeurd? De radeloosheid slaat toe en zijn angst drijft hem tot waanzinnige acties.

"Mijn lot is in de handen van de zee. Kan het de zee wat schelen als ik misluk? Tot nu toe zag ik de zee als bondgenoot, een vriend met wie ik samen op kon trekken. Ik had drie echte vrienden: Hagar, Maria en de zee. Maar de zee kan je vriend niet zijn. Water heeft geen gevoel en geen geschiedenis. Het doet niks, het is er gewoon. Als het je vermoordt, als het je verdrinkt, dan zit daar niets achter, behalve je eigen stommiteit. De zee is geen vriend en ook geen vijand."

Hoe het verder gaat, kan ik niet vertellen zonder het leesplezier te bederven. Maar nog wel iets over de opbouw van deze spanning. Het ik-perspectief van Donald is doorslaggevend. De lezer voelt zich daardoor niet alleen nauw betrokken bij wat hem overkomt, hij zal ook geneigd zijn aan te nemen dat alles wat Donald zegt, denkt en doet klopt. Soms is dat ook zo, soms niet, het is niet mogelijk dat direct te onderscheiden. (Een tweede maal lezen geeft wel summiere aanwijzingen, die je eerder over het hoofd zou kunnen zien). Het zij-perspectief van Hagar doet het beeld dat we gevormd hebben kantelen. Het is neutraler, dan wanneer ook hier een ik-perspectief gebruikt was.

De motto's zijn heel toepasselijk, net als de namen Ismaël, Hagar en Maria (Sterre der zee).

Een duidelijk motief is dat van de band tussen ouder en kind, over de grootste angst die een ouder kan treffen: je kind te verliezen.

Maar het belangrijkste thema is misschien wel dat van de ontsnapping: aan de werkelijkheid en aan de knellende banden van het dagelijkse leven, aan de druk te moeten presteren als vader, echtgenoot en werknemer. Aan de mensen en de wereld waarin je nu eenmaal moet verkeren. Dat wil Donald niet meer:

"Ik wil haar leren dat je ook anders kunt leven. Dat je geen marionet hoeft te zijn als je dat niet wilt. Geen pop aan de touwtjes van anderen, van situaties, van wat aanvaardbaar is of netjes."

Maar ook Op zee is het niet veilig, de zee is geen vriend, maar is slechts wat het is: een onverschillige en onberekenbare hoeveelheid water.

 Zo wordt de zee een metafoor voor het leven zelf.

Toine Heijmans - Op zee.  Amsterdam, Veen, 2011. Geb., 191 pg., ills. isbn: 978-90-204-2655-7

©JannieTr, mei 2014.

Ik las dit boek als 4/20 voor de Ik lees Nederlands uitdaging 2014.